İnsult Və İflic
İnsult, beyni qidalandıran damarlardan birinin qəfil tıxanması və ya qanaxması və bunun nəticəsində yaranan nevroloji hadisələrdir. Biz tez-tez bədənin bir yarısında güc itkisinin qəfil başlanğıcı kimi qarşılaşırıq. Xalq arasında "iflic" və ya "beyin iflici" kimi də tanınır. Əslində insult ümumi bir vəziyyətdir, iflic isə insultun nəticəsidir. Ona görə də insult keçirən xəstələrin hamısının iflic olması hal deyil.
Klinika
İnsult əlamətləri və simptomları adətən birdən başlayır. Ani ikili görmə və nitq pozğunluğu, çaşqınlıq, anlamaqda çətinlik, yerini müəyyən edə bilməmə, ani zəiflik və bədənin bir tərəfində tarazlığın itirilməsi, baş ağrısı və dad qusması ilə özünü göstərir. İnsultdan xilas olanların əksəriyyətində hemipleji (birtərəfli iflic), yarısından çoxunda isə yuxarı ətraf (qol) funksiyasının məhdudlaşdırılması inkişaf edir. Yaşlıların xəstəliyi deyil, hər yaşda müşahidə oluna bilər. Son illər oturaq həyat tərzi, düzgün qidalanmamaq və stress səbəbindən gənclərin sayında artım müşahidə olunur. Bu, dünyada ən çox görülən ikinci ölüm səbəbidir. Əsasən iki şəkildə baş verir:
İşemik insult: Ürəkdən və ya yuxu arteriyasından (karotid arteriya) gələn laxtalanma parçaları qoparaq beyni qidalandıran hər hansı bir damarı bağladıqda baş verir. Əslində, beyin işemiyası, qan axınının olmaması səbəbindən beynin oksigendən məhrum olması deməkdir. Aterosklerozdan asılı olaraq, damarın özündən də inkişaf edə bilər. Gənclərdə işemiyanın ən böyük səbəblərindən biri atrial fibrilasiyadır (ürəkdə ritm pozğunluğu). Bundan başqa, miokard infarktı (infarkt), qanın laxtalanma problemi, hipertoniya, nəzarətsiz şəkərli diabet, siqaret və spirt istifadəsi, piylənmə və oturaq həyat insultun etiologiyasında rol oynayan mühüm faktorlar kimi qeyd edilir.
Hemorragik insult: Adətən hipertoniyaya bağlı beyində qanaxma nəticəsində görülür.
Müalicə
Xəstə insult keçirdiyini anlayan kimi dərhal 112-yə zəng etməli və insult mərkəzinə müraciət etməlidir. Gələn tibbi heyət sizi dərhal ən yaxın insult mərkəzinə aparacaq. Əks halda gec diaqnoz və müdaxilə səbəbindən qalıcı zədələnmə ehtimalı artacaq. Tıxanmış yer ilk 4-6 saat ərzində venadaxili yeridilmiş xüsusi laxta həlledici preparatlarla açıla, mexaniki üsul (trombektomiya) və xüsusi kateterlə laxtanın açılmasına müdaxilələr 8 saata qədər aparıla bilər. Beyin qanaması zamanı kəllədaxili təzyiqi azaltmaq üçün cərrahi müdaxilə tələb oluna bilər.
İnsult zamanı sağalmaya təsir edən amillər
İskemi və ya qanaxma yeri çox vacibdir. Beynin motor korteksindəki işemiya və ya qansızmalar adətən ağır ifliclə nəticələnir. İnsult zamanı erkən müdaxilə həm nevroloji zədələnmələrin azaldılmasında, həm də ömrün uzadılmasında vacibdir. Müdaxilə nə qədər tez edilərsə, sağalma şansı bir o qədər çox olar. Digər müşayiət olunan nevroloji xəstəliklərin (epilepsiya, Parkinson, demans və s.) olması nəticəyə mənfi təsir göstərə bilər. Uzun müddət reanimasiya şöbəsində qalan xəstələr gec sağalır və daha çətinləşir. Erkən və düzgün reabilitasiyaya başlayan xəstələrin sağalması daha asan olur. Xəstənin müalicəyə hazır olması və iştirak etməsi də müalicəyə təsir edən amillərdəndir. Yaş, cins, piylənmə, diabet və hipertoniya da nəticəyə təsir edən amillərdir.
Vuruşun reabilitasiyası
İnsultun müalicəsində reabilitasiya müalicənin ən gərgin və ən uzun hissəsini əhatə edir. Müalicə təsirlənmiş vəziyyətdən asılı olaraq aylar çəkə bilər, bəzən isə illər çəkə bilər. Müalicənin uğurlu olması üçün xəstə, xəstənin yaxınları, fizioterapevt və fizioterapevt əməkdaşlıq etməli və bir-biri ilə ahəngdar şəkildə işləməlidir. Bundan əlavə, neyrocərrah, nevroloq, psixoloq, dietoloq, peşə terapevti də reabilitasiya qrupunun bir hissəsidir. Reabilitasiyanın sonunda xəstələrin əksəriyyəti əvvəlki müstəqil həyatını bərpa edərkən, bəzi xəstələrdə müəyyən qədər əlillik yarana bilər. Unutmaq olmaz ki, insult xəstələri yaxşı bir reabilitasiya qrupu ilə müstəqil şəkildə yeriyə, danışa və hətta gündəlik həyat fəaliyyətlərini edə bilərlər.
İnsultun reabilitasiyasında bir çox texnika istifadə olunur. Ümumiyyətlə, Bobath, Brunstrom, Johnstrom və Todd-Davies üsullarından istifadə olunur. Beyin zədələnmiş toxumanın funksiyasını qonşu sağlam toxumalara öyrətmək qabiliyyətinə malikdir. İnsultun reabilitasiyasında əsas məqsəd itirilmiş qabiliyyətləri (neyroplastiklik) bərpa etməkdir.
Reabilitasiya xəstə daha intensiv terapiya şöbəsində olduqda başlamalıdır. Pasif oynaq hərəkətləri ilə daralma və spastisite (məcburi əzələ daralması) inkişafının qarşısı alına bilər. Təzyiq yaralarının qarşısını almaq üçün yerləşdirmə hər iki saatdan bir həyata keçirilir. Spastisite və kontrakturanın qarşısını almaq üçün əl şinləri və AFO tətbiq oluna bilər. Erkən dövrdə xəstə üzərində baş idarəsi, oturma tarazlığı və yataq rotasiyası işləri aparılır. Skapulada yapışmaların və ağrıların qarşısını almaq üçün səfərbərlik lazımdır. Xəstənin fəal iştirakı ilə çiyinlər, qollar, əllər və ayaqlar tək-tək məşq edilir. Bundan əlavə, bu dövrdə immobilizasiyaya görə ağciyər tutumunda azalma ola biləcəyi üçün, ehtiyac yaranarsa, tənəffüs reabilitasiyası həyata keçirilə bilər.
Erkən dövrdə çiyin dislokasiyasına (subluksasiya) xüsusi diqqət yetirilməlidir. Bu dövrdə çiynini tutan əzələlər kifayət qədər işləmədiyi üçün iflic olan qol sağlam tərəfdən daha aşağı və boşdur. Yanlış yerləşdirmə və çiyin şüursuz şəkildə çəkilməsi səbəbindən çiyin yerindən çıxa bilər və nəticədə ağrılı çiyin vəziyyəti yarana bilər. Xüsusi kinezio-lent (bantlama texnikası) çiyin çıxmasının qarşısını almaq üçün tez-tez istifadə olunan üsuldur.
Yenə erkən dövrdə ailə məlumatlandırılmalı, patoloji refleksləri artıracaq hərəkətlərdən qaçınılmalı, yataqda qol və ayaq yerləşdirmə öyrədilməlidir. Məşqlərə komandalar verilməli və xəstənin müalicədə fəal iştirakı təmin edilməlidir. Xəstə oturma və baş nəzarətini təmin etdikdən sonra daha təkmil məşqlərə başlanılır.
Qabaqcıl mərhələ məşqləri: Bu dövrdə sadədən mürəkkəbə doğru, dayaqsız dik oturma, çiyin-qol məşqi və çəki köçürmə, əyilmiş vəziyyətdə diz məşqləri, bel əzələlərini gücləndirmək üçün körpü məşqləri, körpü vəziyyətində bir ayağı qaldırma (üçün). çəki transferi), oturarkən omba-diz hərəkətləri , ayaq biləyini çəkmək, dayaqla ayağa qalxmaq, arxa qabıqla dik durmaq (diz dəstəyi), təcrid olunmuş diz hərəkətləri, paralel çubuqda köməkçi məşqlər, arxa yatarkən düz ayaq qaldırmaq, meylli vəziyyətdən keçid sürünmə hərəkətinə, sürünmə vəziyyətində qol və ayaqlara ağırlıq köçürmə, sürünmə vəziyyətində sağ qol-sol ayaq tarazlığı koordinasiya məşqləri, yerdə diz-sol tarazlığı, bir ayağı diz çökmə mövqeyindən irəli və ayağa qalxma hərəkətləri, ayaqda tarazlıq-koordinasiya məşqləri, hemipleji tərəfdə yükdaşıma məşqləri, pilləkənlərə qalxma məşqləri, ayaq biləyi izolyasiyası məşqləri bütün istiqamətlərdə İrəli iş, köməksiz yan-irəli-geri yerimə məşqləri, tarazlıq taxtasında tarazlıq-koordinasiya, düz xətt üzərində tandem yeriş, çiyin-qol-əl təcrid edilmiş hərəkətlər və əl üçün incə motor hərəkətləri yerinə yetirilir.
Güzgü terapiyası: Son illərdə klassik reabilitasiya tətbiqlərindən başqa fərqli yeni üsullar tətbiq olunur. Güzgü terapiyasında insan təsirlənməmiş əzasını hərəkət etdirərkən güzgüdə öz şəklinə baxır. Bu, təsirlənmiş tərəfin hərəkəti haqqında beyinə vizual rəy verir. Bir növ, beyin iflic olan əlin vizual olaraq hərəkət etdiyi təəssüratı yaratmaq üçün aldadılır. Bu üsulla iflic olan tərəfin hərəkətinə cavabdeh olan beyin bölgələri stimullaşdırılır.
Məcburi istifadə müalicəsi: Sağlam tərəfin hərəkətlərinin qarşısının alındığı və zəif tərəfin istifadəsinin təşviq edildiyi bir müalicə üsuludur. Bu texnikanın insultdan sonrakı xəstələrin təsirlənmiş qol-əl funksiyalarını yaxşılaşdırmaqda yüksək effektiv olduğu göstərilmişdir.
Hidroterapiya: Hidroterapiya (hovuz terapiyası) suyun üzmə qabiliyyətindən istifadə edərək xəstəlikləri və funksional itkiləri müalicə etmək üsuludur. Bu üsulla bədənin daşıdığı yük azalır, normal şəkildə edilə bilməyən hərəkətləri etmək mümkündür.
Lokomat: Baş travması və onurğa beyni zədələri, nevroloji və ya ortopedik səbəblərdən yerimə qabiliyyətinin itirilməsi hallarında yerimə qabiliyyətini bərpa etmək və yaxşılaşdırmaq üçün istifadə edilən robotik yerimə reabilitasiya sistemidir.
Digər müalicələr
- TENS, ultrasəs, isti, soyuq tətbiqlər və ağrı üçün sensor təhsil
nitq terapiyası - Əzələ atrofiyasının qarşısını almaq üçün elektroterapiya tətbiqləri
- Spastisitenin qarşısını almaq üçün əl şinası, arxa qabıq, passiv istirahət şinəsi ortezləri
- Lazım olduqda spastisite üçün botoks tətbiqləri
- Çiyin düşməsinin, ağrıların kəsilməsinin, ayaq biləyi və biləkdə spastisitenin qarşısını almaq üçün kinesio lent tətbiqləri
- Johnstone splint tətbiqləri