Beyin şişləri
Beyin şişləri kəllə daxilində görülən şişlərin ümumi adıdır. O, beyin toxumasının özündən və ya beyin qişasından yarana bilər. Bədənin digər hissələrindəki şişlər kimi xoşxassəli və ya bədxassəli ola bilər. Birincili beyin şişləri beyin toxumalarından əmələ gəldiyi halda, metastatik beyin şişləri bədənin başqa bir yerindən əmələ gəlir və beyinə yayılır və orada böyüyür. Beyin şişləri uşaqlıq və yetkinlik dövründə fərqliliklər göstərir.
Beyin şişləri beyindəki yerləşməsinə, şişin növünə və əhəmiyyətli beyin mərkəzlərinə yaxınlığına görə nəticələr verə bilər. Baş ağrısı, qıcolmalar, ürəkbulanma, qusma, tarazlığın pozulması, orqanizmdə müxtəlif ifliclər, duyğu itkisi, nitq pozğunluqları, görmə pozğunluqları, eşitmə problemləri və digər növ iflic kimi əlamətlər müşahidə oluna bilər.
Diaqnoz
Diaqnoz üçün ətraflı həkim müayinəsi tələb olunur. Müayinədən sonra xəstələrin diaqnozunu təsdiqləmək üçün aşağıdakı testlərdən biri və ya bir neçəsi tələb oluna bilər. MRT (maqnit rezonans) görüntüləmə: Bu müayinə beyin toxumasını və toxumada olan patologiyaları göstərmək üçün ilk seçim olaraq istifadə edilir. Diaqnoz və müalicə planı üçün MR görüntüləmənin müxtəlif növləri istifadə edilə bilər. Bu növlərə adi MR, diffuziya MR, funksional MR, DTI MR, perfuziya MR, MR-spektroskopiya, CISS MR, MR angioqrafiya və başqaları daxildir. Xəstələrin şikayətlərinə, müayinəsinə və ilk müayinə nəticələrinə görə adi MRT-dən sonra digər növ MRT tələb oluna bilər.
CT (kompüterli tomoqrafiya) görüntüləmə: Bu müayinə sümük toxumasını və patologiyaları daha ətraflı göstərir. Xüsusilə kəllə-beyin travmalarında və beyin qansızmalarında istifadə olunsa da, beyin şişlərində də istifadə edilir. Beyin MRT görüntüləməsindən keçə bilməyən xəstələrdə şiş toxumasının ossifikasiyasını və kəllə sümüklərinin şiş işğalını göstərmək üçün istifadə olunur.
Anjiyo: bu müayinə qasıqdan girilməklə, ya da MR və CT köməyi ilə edilə bilər. Angioqrafiya ilə şiş/damar patologiyası arasındakı fərq, şişlərin qan tədarükü və şişlərin beynin əsas damarları ilə əlaqəsi araşdırıla bilər.
EEG (elektroensefaloqramma): Tutma olan xəstələrdə qıcolma fokusunu tapmaq, tutmanın şişlə əlaqəsini göstərmək üçün istifadə edilə bilər.
Beyin şişlərinin müalicəsi
Beyin şişləri üçün adətən cərrahiyyə ilk müalicə üsuludur. Əməliyyatla xəstədə nevroloji çatışmazlıq yaratmadan şişin hamısının və ya mümkün qədər çox şiş toxumasının çıxarılması məqsəd qoyulur. Şişləri tamamilə çıxarmaq mümkün olmadıqda, təkrarlananda və ya metastatik şişlərin sayı çox olduqda xəstələrə radioterapiya və kemoterapi tətbiq oluna bilər.
Yetkinlərdə beyin şişləri
Bu qrupda tez-tez bədənin başqa yerlərindən yayılmış şişlər (metastazlar) yaradır. Ağciyər xərçəngi tez-tez beyinə metastaz verir. Beynin öz şişlərindən ən çox yayılanı glial şişlər, meningiomalar və şvannomalardır. Uşaqlıqda şişlər tez-tez rast gəlinsə də, böyüklərdə də müşahidə edilir, lakin onların tezliyi daha azdır.
Glial şişlər: Bu şişlər mikroskop altında şişin cərrahi yolla çıxarılan hissələrinin patoloji qiymətləndirilməsi nəticəsində mərhələyə görə qiymətləndirilir. Yüksək dərəcələrə misal olaraq qlioblastoma, gliosarkoma və anaplastik astrositoma ola bilər. Bu şişlər adətən tez böyüyür, tez yayılır və müalicədən sonra daha tez təkrarlana bilər. Neyroqlial şişlər və pilositik astrositoma müalicələrə daha yaxşı cavab verir. Xəstələr adətən qıcolmalar, baş ağrıları, iflic, balanssızlıq və nitq pozğunluğu kimi nevroloji nəticələrlə müraciət edirlər. Qlial şişlərin müalicəsində ilk seçim cərrahi müalicədir. Yüksək dərəcəli glial şişlər də əməliyyatdan sonra radioterapiya və kemoterapiya tələb edə bilər.
Meningiomalar: Bu şişlər adətən beynin selikli qişasından əmələ gələn xoşxassəli şişlərdir. Nadir hallarda bədxassəli tiplər ola bilər. Bu şişlər böyüdükcə beyinə təzyiq edə və müxtəlif növ vuruşlar inkişaf etdirə bilərlər. Çox vaxt, illər keçdikcə yavaş böyüsələr də, bədxassəli olanlar sürətlə böyüyə bilər. Müalicədə böyük ölçüləri və kliniki tapıntıları olanlar cərrahi yolla çıxarılır. Kiçik ölçülü olanlar təqib edilə bilər və ya radiocərrahiyyə edilə bilər.
Şvannomalar: Onlar adətən sinir qişalarından inkişaf edən xoşxassəli şişlərdir. Çox vaxt başdakı eşitmə sinirindən inkişaf etsə də, nadir hallarda digər sinirlərdən inkişaf edə bilər. Eşitmə sinirindən inkişaf etdikləri üçün birtərəfli eşitmə itkisinə səbəb ola bilər, hər iki eşitmə sinirinin şişləri (neyrofibromatoz xəstələrdə görünə bilər) ikitərəfli eşitmə itkisinə səbəb ola bilər. Müalicədə ilk seçim əməliyyatdır. Şişi tamamilə çıxarıla bilməyən xəstələrdə və ya təkrarlanan xəstələrdə radiasiya terapiyası tələb oluna bilər.
Metastazlar: Bu şişlər bədənin başqa yerlərindəki şişlərin beyinə yayılması nəticəsində inkişaf edir və yetkin xəstələrdə ən çox rast gəlinən beyin şişləridir. Bu şişlərin müalicəsində şişin sayına, ölçüsünə və xəstənin ümumi vəziyyətinə görə cərrahi müalicə, radioterapiya və kimyaterapiya tətbiq oluna bilər.
Hipofiz vəzi şişləri: Onlar adətən xoş xasiyyətli və hipofiz vəzindən əmələ gələn bəzi hormon təmin edən şişlərdir. Onlar adətən xoş xasiyyətli olsalar da, ifraz etdikləri hormonlar orqanizmin funksiyalarını poza bilər. Bəzən böyük ölçülərə çatdıqda görmə sinirinə basaraq görmə pozğunluğuna və korluğa səbəb ola bilər. Bəzən qadınlarda aybaşı pozğunluğu, döşlərdən süd gəlmə, kişilərdə erektil disfunksiya və libidonun azalması müşahidə edilə bilər. Cərrahi müalicə adətən hipofiz şişlərinin müalicəsində istifadə olunur. Transsfenoidal və endoskopik hipofiz cərrahiyyəsində əməliyyat burun keçidindən girilərək, mikrocərrahiyyədə isə kəllə açılaraq beyin boşluqlarından daxil edilir. Ölçüsü kiçik olan və hormon ifraz etməyən şişlər izlənilə bilər. Prolaktin hormonu ifraz edən şişlər ilkin mərhələdə dərmanla müalicə edilə bilər.
Uşaqlıq beyin şişləri
Uşaqlarda müşahidə edilən şişlər arasında uşaq beyin şişləri tezliyinə görə hematoloji (qan) şişlərdən sonra ikinci yerdədir. Uşaqlıq beyin şişləri adətən birincili şişlərdir və beyin toxumalarından əmələ gəlir. Metastazlar nadir hallarda müşahidə olunur.
Pilositik astrositoma: Onlar adətən beynin arxa çuxurunda (beyincik) lokallaşdırılır. Kistik hissələr ola bilər. Xoşxassəli şişlər olduğu üçün xəstələr tamamilə çıxarıldığı üçün tam sağalmış sayılırlar. Şişlərin təkrarlanma nisbətləri çox aşağıdır. Müalicədə ilk seçim şişin cərrahi yolla çıxarılmasıdır.
Medulloblastoma: Bu şişlər beynin bədxassəli şişləridir. Beynin arxa boşluğunda yerləşməsinə baxmayaraq, onurğa beyni mayesi (CSF) ilə həm beyinə, həm də onurğa beyninə yayıla bilər. Bu xarakterə görə, medulloblastoma olan və ya ondan şübhələnən xəstələrdə onurğa beyni də yoxlanılmalıdır. Müalicədə ilk seçim əməliyyatdır. Tamamilə çıxarıla bilməyən və ya residivləşə bilməyən xəstələrdə cərrahi müalicəyə əlavə olaraq radioterapiya və kemoterapiya tələb oluna bilər.
Ependimoma: Bunlar beyin boşluqlarında yerləşən, tez-tez beynin arxa boşluğunda görünən şişlərdir. Bu şişlər, medulloblastoma kimi, serebrospinal maye (CSF) və beyin və onurğa beyninin digər hissələrinə yayıla bilər. Bu səbəbdən ependimoma diaqnozu qoyulan və ya şübhəsi olan xəstələr bütün onurğa beyni skan edilərək skan edilməlidir. Bu şişlərin müalicəsində ilk seçim əməliyyatdır. Tamamilə çıxarıla bilməyən və ya residivləşə bilməyən xəstələrdə cərrahi müalicəyə əlavə olaraq radioterapiya və kemoterapiya tələb oluna bilər.
Kraniofaringioma: Çox vaxt beynin sella və ətraf nahiyələrində inkişaf edir və yuxarıya, yanlara və arxaya doğru böyüyə bilər. Buna görə də görmə sinirləri və hipofiz vəzi ilə yaxın qonşuluqdadır. Kraniofaringiomalar beynin mühüm strukturlarına möhkəm yapışa bildiyi üçün tamamilə çıxarılması çətin ola bilər. Buna görə də təkrarlanma nisbətləri yüksəkdir. Optik sinirlərə basaraq görmə itkisinə səbəb ola bilər ki, bu da korluğa səbəb ola bilər. Hormonları istehsal edən və idarə edən mərkəzlərə basaraq bədənin hormon balansını poza bilər. Bədənin su-duz balansını təmin edən mərkəzlərə təzyiq edərək bu tarazlığı poza bilər. Müalicəsi cərrahi çıxarılmasıdır. Tamamilə çıxarıla bilməyən və ya residivləşə bilməyən xəstələrdə cərrahi müalicəyə əlavə olaraq radioterapiya və kemoterapiya tələb oluna bilər.
Xoroid pleksus şişləri: Bu şişlər doğuş zamanı müşahidə edilə bilər və ya daha sonra inkişaf edə bilər. Onlar xoşxassəli (adenoma) və bəzən bədxassəli (karsinoma) ola bilər. Bu xəstələrdə hidrosefali (beyində suyun yığılması) inkişaf edə bilər, çünki onlar onurğa beyni mayesinin (CSF) həddindən artıq istehsalına səbəb olur. Müalicəsi əməliyyatdır. Adenomalar tamamilə çıxarıldıqda, tam müalicə təmin edilir və adətən əlavə müalicə tələb etmir. Karsinomalar isə tamamilə aradan qaldırılsa belə, təkrarlana bilər. Karsinomalarda cərrahi müalicəyə əlavə olaraq radioterapiya və kemoterapiya tələb oluna bilər.
Holistik müalicələr
Beyin şişinin diaqnozu qoyulduqdan sonra tez bir zamanda müalicə planlaması həyata keçirilir. Müalicədə adətən neyrocərrahlar, onkologiya və radioterapiya mütəxəssisləri bir məclis təşkil edərək fikirlərini bölüşürlər. Xəstə hərtərəfli qiymətləndirilir və şişin müalicəsi tamamlanarkən xəstənin ümumi bədən sağlamlığını, sosial vəziyyətini və ruh sağlamlığını dəstəkləyəcək müalicələr əlavə edilir. Xəstədə funksional pozğunluqlar varsa, fizioterapiya və reabilitasiya müalicələri əlavə olunur. Xüsusi qidalanma proqramları və pəhriz endokrinoloji nəzarət və hormonal tənzimləmələrlə tənzimlənməlidir. Xəstələrə və onların ailələrinə psixoloji dəstək xəstəliyin sonrakı mərhələlərində çox faydalı ola bilər. Xəstəliyi müşayiət edən xəstəliklər də müalicə olunmalı və izlənməlidir. Bu yolla xəstələrin müalicə planlaması, tibbi nəzarətlər, qidalanma və idman proqramları bütövlükdə təşkil edilməli, xəstəliklər və gündəlik həyat keyfiyyəti maksimuma çatdırılmalıdır.