Beyni qidalandıran damarların tıxanması və ya qanaxması nəticəsində beynin dövrandan aldığı qanın miqdarı azalır və ya dayanır. Beyinə kifayət qədər qan çatmadıqda, beyin kifayət qədər oksigen və ya qida qəbul etmir və beyin hüceyrələri ölməyə başlayır. Serebrovaskulyar xəstəlik nəticəsində yaranan bu vəziyyət insult adlanır. Ümumiyyətlə, işemik və hemorragik insult kimi iki növ görülür.
İşemik insult
İşemik insult damarların (arteriyaların) tıxanması və ya daralması nəticəsində yaranır. Tıxanmış damarın qan daşıdığı nahiyədəki beyin hüceyrələri oksigen və qida qəbul edə bilmədiyi üçün fəaliyyət göstərə bilmir. Bu tıxanma uzun müddət davam edərsə, bu hüceyrələr ölməyə başlayır. Buna görə də, işemik insultun müalicəsində əsas məqsəd bu məhdud vaxtda beyinə adekvat qan axını bərpa etməkdir.
Müalicə laxtaları parçalayan və yeni laxtaların əmələ gəlməsinin qarşısını alan dərmanların qəbulu ilə başlayır. Xəstəxanada ediləcək bu müalicələrdə həkimlərin seçiminə görə aspirin və toxuma plazminogen aktivatorları (TPA) kimi antikoaqulyantlar istifadə edilə bilər. TPA laxtaların həllində çox təsirlidir, lakin insult əlamətləri başlayandan sonra ilk 3-4 saat ərzində tətbiq edilməlidir. Bəzi hallarda TPA birbaşa beyində bloklanmış arteriyaya tətbiq oluna bilər. Tıxanmış damardakı laxta bir kateter ilə fiziki olaraq çıxarıla bilər. Angioplastika əməliyyatında kateterlə daralmış arteriyaya daxil edilərək kiçik bir balon şişirilir. Daha sonra bu damara stent qoyula bilər. Bu, arteriyanın yenidən daralmasının qarşısını ala bilər.
Bəzən boyun arteriyalarında, karotid arteriyalarda lövhə əmələ gəlməsi müşahidə edilə bilər. Bu lövhələrdən qoparaq beyinə gedən parçalar beyində damar tıxanmasına səbəb ola bilər. Buna görə də insult və ya TİA (trans işemik hücum) riskini azaltmaq üçün yuxu arteriyası açıla və bu lövhə çıxarıla bilər (karotid endarterektomiya) və ya karotid arteriya kateter vasitəsilə müdaxilə edilə bilər.
Hemorragik insult
Beyin qanaması nəticəsində hemorragik insult (insult) baş verə bilər. Müalicə qanaxmanın idarə edilməsinə və beyinə təzyiqin azaldılmasına yönəlib. Müalicə adətən beyində təzyiqi azaldan və ümumi qan təzyiqinə nəzarət edən, həmçinin qıcolmaların və qan damarlarının daralmasının (vazospazm) qarşısını alan dərmanların qəbulu ilə başlayır. Əgər qanaxmanın mənbəyi müəyyən edilə bilərsə, aradan qaldırılmağa çalışılır. Məsələn, bu qanaxma anevrizma ilə əlaqədardırsa, cərrahi və ya endovaskulyar müalicə edilə bilər. Anevrizma sadəcə hava arteriyasının divarındakı qabarcıqdır və onun divarı nazik olduğundan onlar qopub qana bilər. Anevrizmalar həm də hemorragik vuruşa səbəb olduqda, bir neyrocərrah onurğa sütununu tamamilə bağlamaq üçün anevrizmanın altına kiçik kliplər qoya, qan axını dayandırmaq və anevrizmanı daraltmaq üçün onu çıxara bilər və ya endovaskulyar olaraq qıvrımlarla doldurub tıxaya bilər.
Nəticələr
İnsult əlamətləri çox vaxt xəbərdarlıq etmədən qəflətən baş verir. Ümumiyyətlə, xəstə şüurlu olduqda nitqdə çətinlik, danışılan sözləri başa düşməkdə çətinlik, qusma və çaşqınlıq müşahidə edilir. Şüur pozula bilər, koma inkişaf edə bilər. Hərəkət edə bilməmə (iflic) və ya üzün, qolların və ya ayaqların, xüsusən də bədənin bir tərəfində uyuşma, bir və ya hər iki gözdə görmə problemləri, başgicəllənmə və koordinasiyanın olmaması da daxil olmaqla yerimə çətinliyi, sidik kisəsi və ya bağırsaq nəzarəti problemləri (məsələn, kimi sidik və nəcis tutmama) baş verə bilər.
Fizioterapiya və reabilitasiya
İnsult, uzunmüddətli fiziki və emosional təsirlərə malik ola biləcək potensial həyatı dəyişən hadisədir. İnsultdan uğurlu sağalma çox vaxt müəyyən müalicə və dəstək sistemlərini əhatə edir. Reabilitasiya insult müalicəsinin vacib və davamlı hissəsidir. Reabilitasiya tədqiqatları kəskin dövrdən dərhal sonra başlayır və uzun müddət davam edə bilər. Xəstəlik haqqında ailə və fərdi maarifləndirmə vacibdir. Reabilitasiyanın məqsədi xəstəni mümkün qədər müstəqil etmək və mümkün qədər tez cəmiyyətə qayıtmaqdır. Ailə üzvlərinin düzgün köməyi və dəstəyi ilə adətən insultun şiddətindən asılı olaraq normal həyat keyfiyyətini bərpa etmək mümkündür.
Reabilitasiya proqramı bir çox sahənin mütəxəssislərinin iştirak etdiyi uzun və çətin prosesdir. Fizika və reabilitasiya mütəxəssisi, nevroloq, neyrocərrah, ortoped, daxili xəstəliklər mütəxəssisi, psixiatr, plastik cərrah, uroloq, seks-terapevt, fizioterapevt, reabilitasiya tibb bacısı, peşə terapevti, ortopedik protez texniki, psixoloq, sosial işçi, loqoped, onların işində iştirak edir. diyetisyen reabilitasiya proqramının öz hissələri.
Reabilitasiyanın başlanğıcında şüur səviyyəsi, sensor və motor qiymətləndirməsi, tarazlıq, yeriş qiymətləndirilməli və məqsədlər müəyyən edilməlidir. Əsas məqsəd əzələlərin və oynaqların funksiyasını artırmaq, gündəlik işi asanlaşdırmaq və ya həyat keyfiyyətini artırmaqdır. Klassik müalicənin əsasını passiv və aktiv hərəkət diapazonu, oturma və dayanma tarazlığı, yeriş məşqləri, tarazlıq və koordinasiya məşqləri təşkil edir. Müxtəlif ortezlər, qamışlar və gəzintilər istifadə edilə bilər. Əzələ sərtliyini azaltmaq üçün soyuq tətbiq edilə bilər, müxtəlif dərman müalicəsi tətbiq edilə bilər. İnsult səbəbiylə qəbizlik və sidik qaçırma kimi problemlər də müalicə edilməlidir. Bunun üçün nevroloji dəstək, diyetisyen dəstəyi və psixoloji dəstək də çox önəmlidir. Bundan əlavə, lazım olduqda xəstələrdə tənəffüs məşqləri və udma terapiyası aparılmalıdır.